खो-खो हा एक पारंपारिक भारतीय खेळ आहे जो मुख्यत्वे महाराष्ट्रात लोकप्रिय आहे. हा खेळ वेग, चपळाई आणि रणनीतीवर आधारित आहे. हा एक संघरचनात्मक खेळ असून, त्यात वेग, चपळता आणि बुद्धीमत्ता यांची चांगलीच परीक्षा होते. खो-खो हा एक मनोरंजक आणि उत्साहपूर्ण खेळ असल्याने तो भारतात खूप लोकप्रिय आहे.चला तर, या खेळाबद्दल सविस्तर माहिती जाणून घेऊया.
खो-खो खेळाची उत्पत्ती
इतिहास
खो-खो खेळाची उत्पत्ती महाराष्ट्रातील प्राचीन काळात झाली आहे. हा खेळ प्राचीन काळात लढाईच्या रणनीती आणि शारीरिक क्षमता वाढवण्यासाठी खेळला जात होता. कालांतराने खो-खोचे नियम आणि खेळण्याचा पद्धत बदलत गेली. आजचा खो-खो हा एक आधुनिक स्वरूपात विकसित झाला आहे.
खो खो या खेळाचा उगम महाराष्ट्राच्या या मातीतच खर्‍या अर्थाने झाला. ज्येष्ठ सांख्यिकीतज्ञ श्री. रमेश वरळीकर यांच्या “खो-खो” या पुस्तकात मांडलेल्या खालील तर्क पटण्यालायक वाटतो. आपला देश हा शेतीप्रधान भारतीय संस्कृतीचा अविष्कार आहे. पिकांनी भरलेली शेती जनावरांनी खराब करू नये म्हणून जे विविध उपाय योजले जात असत त्यापैकी त्यांच्या मार्गात अडथळे निर्माण करून त्यांना पळवून लावणे हा प्रमुख उपाय असे. त्यासाठी शेतात काही ठराविक अंतरावर लहान मुले एकमेकांच्या विरुद्ध दिशेला तोंड करून बसवून त्यांना कुत्र्याच्या भुंकण्याचा आवाज (भो भो) करायला सांगितले जात असावे. असे या शेत (क्षेत्र) रक्षणवृत्तीतून लहान मुलांचा खो-खो खेळ-पळती /पाठलागाचा सुरु झाला असावा.
काही जाणकारांच्या मते महाभारत काळात देखील खो घालणे किंवा खो देणे या अर्थाचे शब्द प्रयोग आढळतात आणि त्यामुळे खो-खो हा प्राचीन भारतीय खेळ असावा. महाभारतात कर्णाचा साथीदार शल्य उत्तम अश्वचालक होता. तसेच कृष्णही उत्तम अश्वचालक होता. युद्धात रथांच्या सहाय्याने भेदला जाणारा रथोद नावाचा व्युह असो व तो भेदण्यासाठी चाल असो यात दोघेही आपले रथ एकेरी साखळी पद्धतीने टाकत पुढे मार्ग काढत जायचे. अभिमन्यु जेव्हा कौरवांचे चक्रव्यूह भेदत आत शिरला ते तंत्र गोलातला खेळ तोडणे ह्या तंत्राशी साधर्म्य दाखवते. मात्र एवढ्याश्या उदाहरणावरून खो-खो ची उत्पत्ती महाभारत काळापासून झाली असे म्हणणे धाडसाचे ठरेल.
विकास
खो-खो हा खेळ महाराष्ट्रात मागील किती वर्षांपासून खेळला जातो याची माहिती पुराव्यानिशी उपलब्ध नाहीत. परंतु तो बराच जुना आहे यात काही शंका नाही पूर्वीच्या खेळामध्ये नियम किंवा शिस्त नव्हती त्यामुळे त्यास शिवाशिव किंवा धांगड -धींग्याचे स्वरूप मिळाले होते. सभासदांच्या बखरीत राजाराम महाराजांच्या वेळी खो शब्द सापडतो पण त्यावेळी हा खेळ खेळला जात होता किंवा काय याची माहिती मिळत नाही पण हा खेळ प्रामुख्याने मराठी मुलाखातीलच आहे. बडोदा हे खो-खो चे माहेर होय. त्यानंतर पुणे, मुंबई, नागपूर, अमरावती, धुळे या मराठी माणसांच्या वस्तीत मात्र खो-खो गेली पाऊणशे ते शंभर वर्षाच्या काळात खेळला गेल्याचा उल्लेख आढळतो.
या सर्वातून एक प्रतीत होते ते म्हणजे या खेळाचा नक्की उगम कुठे झाला ह्याचा कुठेही निश्चित स्थान नाही. मात्र ह्या खेळाला सुत्रबद्धता आणत नियमांच्या आधारे याला अधिक परिपूर्ण करण्यात महाराष्ट्र आघाडीवर होता.
२० व्या शतकात खर्‍या अर्थाने खो-खो चा नियमबद्ध असा खेळ सुरु झाला. खो-खो हा मातीत खेळला जाणारा खेळ असून फक्त प्रायोगिक स्तरावर म्हणून लाकडी मैदानावर (Wooden Court) कोलकाता येथे आंतरराष्ट्रीय स्पर्धेच्या वेळी (आशियाई स्पर्धा खेळला गेला आहे.)
अनेक दिग्गज खो-खो प्रेमींच्या अथक प्रयत्नातुनच हा खेळ काश्मीरपासून कन्याकुमारीपर्यंत व त्रिपुरापासूनगुजरात पर्यंत सर्व राज्यात हा खेळ खेळला जात आहे. आज भारतात विविध स्तरांवर दरवर्षी खो-खो स्पर्धा होत असतात. शालेय, महाविद्यालयीन, विद्यापीठ तसेच छोट्या-मोठयागटांच्या स्पर्धांचे जाळे भारतभर पसरले आहे. प्रतिवर्षी होणार्‍या राष्ट्रीय अजिंक्यपद खो-खो स्पर्धेतील विविध गटांतून मिळणारा वाढता प्रतिसाद लक्षात घेतला तर हा गतिमान खेळ विद्यार्थी वर्गाचे एक प्रमुख आकर्षण बनला आहे.
खो-खो चा अर्थ काय आहे ?
खो या शब्दाचा अर्थ हुलकावणी देणे, चकविणे असा होतो. खो-खो वर खेळाची उभारणी हि अगदी अशीच करण्यात आलेली आहे.
खो-खोचा खेळ नैसर्गिकपणे वास करणार्‍या वृत्तींची जोपासना करणार्‍या त्या वृद्धिंगत करणारा, संपूर्ण शरीराला व्यायाम देणारा असा खेळ आहे. खो-खो खेळ म्हणजे केवळ पळापळी किंवा पाठशिवणी नव्हे तर मनुष्य मात्रात सुप्तपणे वावरणार्‍या शिकार साधण्याच्या ईच्छेचा तो एक सभ्य अविष्कार आहे. पळून जाणारे भक्ष व त्याहून अधिक वेगाने पळून आपल्या कब्जात आणणे हा सृष्टीचा नियम येथे प्रत्यही जाणवतो. त्यामुळे वेग हे या खेळाचे प्रमुख लक्षण आहे पण वेगाबरोबरच या खेळासाठी ताकद, जोम, उत्साह, बुद्धीचातुर्य, क्षमता, चपळता, आक्रमकता, बचाव, अचूक निर्णय क्षमता असणे आवश्यक आहे. खो-खो हा खेळ एक वेगवान व थरार निर्माण करणारा असून शिगेला पोहोचवणारी उत्सुकता निर्माण करणारा खेळ आहे.
खो-खो खेळामुळे शरीर सुदृढ राहण्यास मदत होते कारण हा खेळ खेळताना शरीराच्या सर्व भागांचा समावेश होतो. त्यामुळे हा खेळ शरीरासाठी उत्तम व्यायाम आहे.
तसेच खो-खो खेळाने सामाजिक एकोपा, अखंडत्व वाढीस लागते. खेळाडूंमध्ये नेतृत्वगुण, खिलाडीवृत्ती, संघ भावना वाढीस लागते.
ज्येष्ठ सांख्यिकीतज्ञ श्री. रमेश वरळीकर म्हणतात कि खो-खो एक आकर्षक एक गतिमान खेळ भारतात आता चांगलाच लोकप्रिय ठरला आहे. वेळेबरोबर धावणारा गुणफलक हा या खेळाचा गाभा आहे.
गती, कस आणि कौशल्य यांचा त्रिवेणी संगम ज्या खेळात आहे असा हा खेळ खो-खो जोरदार पाठलाग आणि तितकीच चपळ हुलकावणी यांची अपूर्व झुंज म्हणजे खो-खो “पायात कोणत्याही प्रकारचे बूट न घालता खेळला जाणारा गतिमान खेळ म्हणून खो-खो पूर्ण भारतात परिचित आहे”.
खो-खो खेळाचे नियम
खेळाची रचना
मैदान
खो-खो मैदान हे आयताकृती असते. मैदानाची लांबी २७ मीटर आणि रुंदी १६ मीटर असते. मैदानाच्या मध्यभागी दोन लंबवर्तुळाकार रेषा असतात.
खेळाडूंची संख्या
प्रत्येक संघात १२ खेळाडू असतात, परंतु एकावेळी मैदानात ९ खेळाडू खेळतात. उर्वरित ३ खेळाडू राखीव म्हणून ठेवले जातात.
खेळाचे नियम
- खेळाची सुरुवात: नाणेफेक करून खेळाची सुरुवात होते. जिंकलेल्या संघाने पहिल्यांदा आक्रमण किंवा बचाव करण्याचा निर्णय घ्यावा लागतो.
- आक्रमण: आक्रमण करणारा संघ मैदानाच्या एका बाजूला बसतो. आक्रमण करणाऱ्या संघाचा मुख्य उद्देश बचाव करणाऱ्या खेळाडूंना पकडणे असतो.
- बचाव: बचाव करणारा संघ मैदानाच्या दुसऱ्या बाजूला उभा राहतो. बचाव करणाऱ्या संघाचा मुख्य उद्देश आक्रमण करणाऱ्या खेळाडूंच्या पकडण्यापासून वाचणे असतो.
- टर्निंग: आक्रमण करणारा खेळाडू एका रेषेवरून दुसऱ्या रेषेवर धावतो. आक्रमण करणारा खेळाडू एका बाजूच्या रेषेवरून दुसऱ्या बाजूच्या रेषेवर धावतो आणि “खो” शब्दाचा वापर करून आपल्या साथीदाराला खेळात समाविष्ट करतो.
खो-खो खेळाचे फायदे
शारीरिक फायदे
- चपळाई वाढवते: खो-खो खेळामुळे खेळाडूंची चपळाई वाढते. खेळाडूंना जलद धावावे लागते आणि वेगाने दिशा बदलावी लागते.
- शक्ती आणि सहनशक्ती: खो-खो खेळ खेळताना खेळाडूंच्या शरीराची शक्ती आणि सहनशक्ती वाढते.
मानसिक फायदे
- रणनीती कौशल्य: खो-खो खेळ खेळताना खेळाडूंना रणनीती बनवावी लागते. हा खेळ खेळताना खेळाडूंच्या विचारशक्तीला चालना मिळते.
- एकत्रित काम: हा खेळ टीमवर्कला प्रोत्साहित करतो. खेळाडूंना एकत्रित काम करावे लागते आणि आपसात समन्वय साधावा लागतो.
खो-खो खेळाच्या स्पर्धा
राष्ट्रीय स्पर्धा
भारतात खो-खो खेळाच्या अनेक राष्ट्रीय स्पर्धा आयोजित केल्या जातात. यात इंटर-स्कूल, इंटर-युनिव्हर्सिटी आणि राष्ट्रीय स्तरावरच्या स्पर्धांचा समावेश आहे.
आंतरराष्ट्रीय स्पर्धा
खो-खो खेळ आंतरराष्ट्रीय पातळीवरही खेळला जातो. खो-खो फेडरेशन ऑफ इंडिया (KKFI) द्वारे आंतरराष्ट्रीय स्पर्धा आयोजित केल्या जातात.
खो-खो खेळासाठी लागणारे उपकरणे
उपकरणे
- जर्सी आणि शॉर्ट्स: खेळाडूंना आरामदायक जर्सी आणि शॉर्ट्स घालाव्या लागतात.
- बूट: खेळाडूंना चांगले ग्रिप असलेले बूट घालावे लागतात.
- खेळाचे मैदान: खो-खो खेळण्यासाठी योग्य मैदान असणे आवश्यक आहे.
खो-खो खेळाचे लोकप्रियता
महाराष्ट्रातील लोकप्रियता
महाराष्ट्रात खो-खो खेळ खूप लोकप्रिय आहे. शाळा, कॉलेज आणि खेळ संघटनांमध्ये हा खेळ मोठ्या प्रमाणावर खेळला जातो.
भारतातील लोकप्रियता
भारताच्या विविध राज्यांमध्येही खो-खो खेळ खूप लोकप्रिय आहे. उत्तर प्रदेश, तमिळनाडू, कर्नाटक, आंध्र प्रदेश आणि इतर राज्यांमध्येही हा खेळ मोठ्या उत्साहाने खेळला जातो.
खो-खो खेळासाठी टिप्स
प्रशिक्षण
- शारीरिक प्रशिक्षण: नियमित व्यायाम करून आपल्या शारीरिक फिटनेसवर लक्ष केंद्रित करा.
- रणनीती प्रशिक्षण: खेळाच्या नियमांचे पालन करून विविध रणनीती शिकण्याचा प्रयत्न करा.
आहार
- संतुलित आहार: पोषणमूल्यांनी समृद्ध आहार घ्या.
- पाणी: खेळाच्या दरम्यान आणि नंतर पुरेसे पाणी प्या.
निष्कर्ष
खो-खो हा एक रोमांचक आणि शारीरिक कौशल्याची गरज असलेला खेळ आहे. या खेळामुळे खेळाडूंची चपळाई, शक्ती, सहनशक्ती, आणि रणनीती कौशल्य वाढते. महाराष्ट्रात आणि भारतभरात खो-खो खेळाची लोकप्रियता वाढत आहे. नियमित प्रशिक्षण, योग्य आहार आणि समर्पणामुळे तुम्ही खो-खो खेळात नक्कीच यशस्वी होऊ शकता.
या लेखाने तुम्हाला खो-खो खेळाबद्दल संपूर्ण माहिती मिळाली असेल. खेळाच्या नियमांपासून ते खेळाचे फायदे, आणि खेळाच्या इतिहासापर्यंत सर्व माहिती या लेखात समाविष्ट करण्यात आली आहे. आशा आहे की हा लेख तुम्हाला आवडेल आणि उपयोगी ठरेल.
खो-खो खेळाची माहिती मराठी – FAQs
1. खो-खो खेळाचा उगम कुठे झाला?
खो-खो खेळाचा उगम महाराष्ट्रात झाला असून तो प्राचीन काळापासून खेळला जातो.
2. खो-खो खेळासाठी किती खेळाडूंची गरज असते?
प्रत्येक संघात १२ खेळाडू असतात, परंतु एका वेळी मैदानात ९ खेळाडू खेळतात.
3. खो-खो खेळाचे मैदान किती मोठे असते?
खो-खो खेळाचे मैदान आयताकृती असते, ज्याची लांबी २७ मीटर आणि रुंदी १६ मीटर असते.
4. खो-खो खेळाचे मुख्य नियम काय आहेत?
खो-खो खेळात नाणेफेक करून सुरुवात होते. आक्रमण करणारा संघ बसून खेळाडूंना पकडतो आणि बचाव करणारा संघ त्यांच्यापासून वाचण्याचा प्रयत्न करतो.
5. खो-खो खेळाचे शारीरिक फायदे कोणते आहेत?
खो-खो खेळामुळे चपळाई, शक्ती, आणि सहनशक्ती वाढते. हा खेळ खेळाडूंच्या शारीरिक फिटनेससाठी उपयुक्त आहे.
6. खो-खो खेळाच्या स्पर्धा कुठे आयोजित केल्या जातात?
खो-खो खेळाच्या स्पर्धा राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय पातळीवर आयोजित केल्या जातात. भारतात विविध राज्यांमध्ये देखील या खेळाच्या स्पर्धा घेतल्या जातात.
7. खो-खो खेळासाठी कोणते उपकरणे लागतात?
खो-खो खेळण्यासाठी जर्सी, शॉर्ट्स, बूट, आणि योग्य मैदान आवश्यक असते.
8. खो-खो खेळाचे मानसिक फायदे कोणते आहेत?
खो-खो खेळामुळे रणनीती कौशल्य आणि टीमवर्क वाढते. हा खेळ खेळाडूंच्या विचारशक्तीला चालना देतो.
9. खो-खो खेळाच्या मैदानाच्या रचनेत काय विशेष आहे?
मैदानाच्या मध्यभागी दोन लंबवर्तुळाकार रेषा असतात ज्यामुळे आक्रमण आणि बचावाच्या संघांच्या खेळाला दिशा मिळते.
10. खो-खो खेळाची लोकप्रियता महाराष्ट्राबाहेर कशी आहे?
खो-खो खेळाची लोकप्रियता महाराष्ट्राबाहेरही खूप आहे. उत्तर प्रदेश, तमिळनाडू, कर्नाटक, आंध्र प्रदेश आणि इतर राज्यांमध्ये देखील हा खेळ मोठ्या उत्साहाने खेळला जातो.