ग्रामपंचायत म्हणजे काय?
ग्रामपंचायत ही आपल्या देशातील ग्रामीण भागातील स्थानिक स्वराज्य संस्था आहे. ही संस्था गावातील विकास कामे, पाणी पुरवठा, स्वच्छता, रस्ते, शाळा, रुग्णालये इत्यादी सेवांचे नियोजन आणि अंमलबजावणी करते. ग्रामपंचायत ही गावातील लोकांच्या समस्या सोडवण्यासाठी काम करते आणि गावाचा सर्वांगीण विकास करण्याचा प्रयत्न करते.
ग्रामपंचायतीचा कारभार महाराष्ट्रात लागू असणारा मुंबई ग्रामपंचायत कायदा १९५८ कलम ५ अन्वये चालतो. नवीन ग्रामपंचायत स्थापन करण्याचा अधिकार राज्य सरकार आयुक्तांना असतो. ग्रामपंचायत निर्मितीसाठी किमान ६०० लोकसंख्या असणे आवश्यक असून डोंगरी भागात हे प्रमाण ३०० आहे. ग्रामपंचायत सदस्यांची संख्या कमीत कमी ७ व जास्तीत जास्त १७ असून ते लोकसंख्येवर निश्चित होते. सरपंच, उपसरपंच, ग्रामसेवक ह्यांच्या मदतीने हा कारभार पाहिला जातो. पंचायतराजमधील सर्वात खालच्या पण महत्त्वाच्या टप्प्याला ग्रामपंचायत म्हणतात.
ग्रामपंचायतीची रचना
ग्रामपंचायतीची रचना राज्य सरकारच्या कायद्यानुसार ठरवली जाते. साधारणपणे, ग्रामपंचायतीत एक सरपंच आणि काही सदस्य असतात. सरपंच हा ग्रामपंचायतीचा प्रमुख असतो. सदस्य हे गावातील मतदारांनी निवडून दिले जातात.
ग्रामपंचायतीचे अधिकार आणि जबाबदाऱ्या
| अधिकार | जबाबदाऱ्या |
|---|---|
| कर वसूल करणे | गावातील स्वच्छता राखणे |
| विकास योजना आखणे | शाळांचे व्यवस्थापन |
| सार्वजनिक आरोग्य सेवा पुरवणे | पिण्याच्या पाण्याची सोय करणे |
| स्वच्छता आणि आरोग्य योजना | रोजगाराच्या संधी निर्माण करणे |
सरपंच व उपसरपंच
ग्रामपंचायतीचा कार्यकारी प्रमुख हा सरपंच असतो. ग्रामपंचायतीमधून निवडून आलेले सभासद आपल्यातून सरपंचांची व उपसरपंचाची निवड करतात. (२०१७ सालापासून सरपंचाची निवडणूक थेट जनतेमधून होत आहे). सरपंच हे पद आरक्षित तर उपसरपंच हे पद खुले असून आरक्षणाची सोडत निवडणूक होण्याअगोदर जिल्हाधिकारी कार्यालयात करण्यात येते. निवडणुकीनंतर ग्रामपंचायतीची पहिली बैठक बोलाविण्याची अधिसूचना तेथील जिल्हाधिकारी काढतो. जिल्हाधिकाऱ्यांनी नियुक्त केलेला आधिकारी या बैठकीचे अध्यक्षस्थान भूषवितो.
ग्रामसेवक
ग्रामसेवकाला ग्रामपंचायतीचा सचिव, मुख्य कार्यकारी अधिकारी वा चिटणीस या नावाने ओळखतात. ग्रामसेवकाची निवड जिल्हा परिषदेकडून होते, व त्याची नेमणूक मुख्य कार्यकारी अधिकारी करतात. हा जिल्हा परिषदेचा सेवक असतो. त्याचे वेतन जिल्हा निधीतून होते.त्याच्यावर गटविकास अधिकारी यांचे नजीकचे नियंत्रण असते.
ग्रामसेवकाचे काम
- ग्रामपंचायतीचे दफ्तर सांभाळणे.
- गावातील लोकांना आरोग्य, शेती, ग्रामविकास, शिक्षण इत्यादींबाबत सल्ला देणे.
- लोकांना ग्रामविकासाच्या वेगवेगळ्या शासकीय योजनांची माहिती देणे.
- करवसुल करणे.
- जनतेला विविध प्रकारची दाखले देणें
- जन्म-मृत्यू,उपजतमृत्यू नोंदणी निबंधक अधिकारी म्हनून काम पाहणे.
- बालविवाह प्रतिबंध अधिकारी म्हणून कामकाज करणे.
- मजूर नोंदणी अधिकारी म्हणून कामकाज करणे.
- बांधकाम कामगार यांची नोंदणी करणे.
- जनमाहिती अधिकारी कामकाज करणे.
- जैव विविधता समिती सचिव म्हणून काम करणे.
- विवाह नोंदणी निबंधक कामकाज करणे.
- आपत्कालीन समिती सचिव म्हणून काकाज करणे.
- झाडे लावणे,शोछालय बांधून ते वापरायला शिकविणे.
- ग्रामसभेचा सचिव म्हणून कामकाज करणे…
- ग्रामपंचायत हद्दीतील घरे व मोकळ्या जागा यांवरील कर
- व्यवसाय कर, यात्रा कर, जनावरांच्या खरेदी-विक्रीवरील कर
- जमीन महसुलाच्या प्रमाणात राज्य सरकारकडून मिळणारे अनुदान
- विकासकामांसाठी जिल्हा परिषदेकडून मिळणारे अनुदान.
ग्रामपंचायतीची कामे खूप विस्तृत आहेत. यात खालील गोष्टींचा समावेश होतो:
- विकास कामे: रस्ते, पूल, पाणी पुरवठा, स्वच्छता, शाळा, रुग्णालये इत्यादी कामे करणे.
- ग्रामविकास योजना: केंद्र आणि राज्य सरकारच्या ग्रामविकास योजनांची अंमलबजावणी करणे.
- कर आकारणी: गावाच्या विकासासाठी कर आकारणे आणि तो खर्च करणे.
- गावाची व्यवस्था: गावाची व्यवस्था सुधारणे आणि शांतता राखणे.
- लोककल्याणकारी योजना: गरीब आणि गरजू लोकांसाठी लोककल्याणकारी योजना राबवणे.
- गावात रस्ते बांधणे.
- गावातील रस्त्यांची दुरुस्ती करणे.
- दिवाबत्तीची सोय करणे.
- जन्म, मृत्यू व विवाह यांची नोंद ठेवणे.
- सार्वजनिक स्वच्छता ठेवणे.
- सांडपाण्याची व्यवस्था करणे.
- पिण्याच्या पाण्याचा पुरवठा करणे.
- शिक्षण तसेच आरोग्य विषयक सोयी पुरवणे.
- शेती विकासाच्या व पशुधन सुधारणेच्या योजना अंमलात आणणे.
- गावाचा बाजार, जत्रा, उत्सव, संदल , उरुस यांची व्यवस्था ठेवणे.
- ग्राम पंचायत हद्दीतील येणारे कर व शासना कडून येणारी निधी यांचा योग्य त्या ठिकाणी वापर करावा.
ग्रामपंचायत माहिती पुस्तक PDF
ग्रामपंचायतीच्या कार्याची सविस्तर माहिती मिळवण्यासाठी ग्रामपंचायत माहिती पुस्तक PDF खूप उपयोगी ठरते. या पुस्तकात ग्रामपंचायतीचे नियम, कायदे, योजना आणि कार्यपद्धती यांची सविस्तर माहिती असते. हे पुस्तक आपल्या गावाच्या विकासात सहभागी होण्यासाठी आपल्याला मदत करू शकते.
तुम्ही तुमच्या गावाच्या ग्रामपंचायतीच्या कार्यालयातून हे पुस्तक मिळवू शकता.
ग्रामपंचायत ॲप
आजकाल अनेक ग्रामपंचायतींनी आपले ॲप लाँच केले आहेत. या ॲप्सच्या मदतीने आपण ग्रामपंचायतीच्या विविध सेवांना ऑनलाइन प्रवेश मिळवू शकतो. या ॲप्सच्या मदतीने आपण तक्रार नोंदवू शकता, योजनांची माहिती मिळवू शकता आणि ग्रामपंचायतीशी संपर्क साधू शकता.
ग्रामपंचायत योजना
केंद्र आणि राज्य सरकारांच्या माध्यमातून अनेक ग्रामविकास योजना राबवल्या जातात. या योजनांचा उद्देश ग्रामीण भागातील लोकांचे जीवनमान उंचावणे हा असतो. या योजनांची माहिती आपण ग्रामपंचायतीच्या कार्यालयातून किंवा संबंधित सरकारी वेबसाइटवरून मिळवू शकता.
ग्रामपंचायत नियम व अटी|ग्रामपंचायत कायद्यातील कलमे
ग्रामपंचायतीचे कामकाज काही विशिष्ट नियमांनुसार चालते. या नियमांचे पालन करणे प्रत्येक नागरिकाचे कर्तव्य आहे. या नियमांची माहिती आपण ग्रामपंचायत माहिती पुस्तकातून किंवा ग्रामपंचायतीच्या कार्यालयातून मिळवू शकता.
महाराष्ट्र ग्रामपंचायत अधिनियम १९५८ कलम ५ अन्वये प्रत्येक खेड्यासाठी एक ग्रामपंचायत असावी.
- ग्रामपंचायतीचे कार्य चालविण्यास गावातील लोक आपले प्रतिनिधी लोकसंख्येच्या प्रमाणात खालीलप्रमाणे प्रत्यक्ष मतदानाने निवडतील.
- सदर सदस्यांचे मतदान हे प्रौढ व गुप्त मतदान पद्धतीने होईल.
- आरक्षण :-
- ग्रामपंचायतीमध्ये महिलांसाठी एकूण जागा पैकी ५०% जागा राखीव ठेवण्यात आल्या आहेत.
- अनुसूचित जाती व अनुसूचित जमातीकरिता लोकसंख्येच्या प्रमाणात राखीव जागा ठेवण्यात आल्या आहेत.
- इतर मागासवर्गीय घटकामध्ये मोडणाऱ्यांसाठी लोकांकरीता २७ % जागा आरक्षित आहेत.
- सदस्यांची पात्रता:-
- तो गावातील ग्रामसभेचा सदस्य असावा.
- त्याचे नाव मतदार यादीत असणे आवश्यक आहे.
- त्याने वयाची २१ वर्षे पूर्ण केलेली असावीत.
- कृषी व पतपुरवठा क्षेत्रातील सहकार सोसायटीच्या अध्यक्षांना सहयोगी सदस्य म्हणून घेता येते. मात्र त्यास ग्रामपंचायतीची परवानगी लागते, आता ही पद्धत बंद झाली आहे.
- मुदत – ग्रामपंचायतीची मुदत ५ वर्षांसाठी आहे. ग्रामपंचायत बरखास्तीनंतर ६ महिन्यात निवडणूक घेणे बंधनकारक आहे व कोणत्याही परिस्थितीत मुदतवाढ मिळत नाही. ग्रामपंचायत बरखास्त करण्याचा अधिकार राज्यशासनास आहे. जर निम्म्यापेक्षा जास्त सदस्यांनी राजीनामा दिला तर पोटनिवडणूक घेण्याचा निर्देश किंवा बरखास्तीचा निर्णय राज्यशासन घेते. त्या संदर्भातील अहवाल जिल्हाधिकारी शासनाकडे पाठवितो.
- डोंगरी भागातील ३०० ते १५०० लोकसंख्येत सात सदस्य असतात.
ग्रामपंचायत अधिनियम पुस्तक
ग्रामपंचायतीशी संबंधित सर्व कायदे आणि नियम ग्रामपंचायत अधिनियम पुस्तकात सांगितलेले असतात. हे पुस्तक कायदेतज्ज्ञांसाठी आणि ग्रामपंचायतीच्या कामकाजाबद्दल अधिक जाणून घेण्यात इच्छुक असलेल्या लोकांसाठी उपयुक्त ठरते.
बैठका
ग्रामपंचायतीची प्रत्येक महिन्यास एक अशा वर्षातून बारा बैठका बोलावल्या जातात. गावामध्ये नैसर्गिक आपत्ती किंवा इतर कोणतेही कारण देऊन बैठक बोलवता येते .
अर्थसंकल्प
येणाऱ्या वर्षाचा गावाच्या जमाखर्चाचा अंदाज बांधणे, म्हणजे अर्थसंकल्प करणे. महाराष्ट्र शासनाने त्यासाठी आराखडा तयार केलेला आहे. त्यानुसार विविध १२८ मार्गाने गावात निधी जमा केला जाऊ शकतो व त्याचा विनियोग करणारी ढोबळ मानाने मुख्यतः १२२ खाती शासनाने नमूद केलेली आहेत. त्या त्या मार्गाने व खात्यानुसार आर्थिक अंदाज बनवून तो ग्रामसभेतून मंजूर करून घ्यावा लागतो.
ग्रामसभा
मुंबई ग्रामपंचायत अधिनियम १९५८ कलम ७ अ अन्वये प्रत्येक गावासाठी एक ग्रामसभा अस्तित्वात आली.. खेड्यामधील मतदानाचा हक्क प्राप्त असणारी प्रत्येक व्यक्ती ही ग्रामसभेचा सदस्य असते. ग्रामपंचायत ही ग्रामसभेची कार्यकारिणी असल्याने ती ग्रामसभेला जबाबदार आहे. बोंगीरवाल नावाच्या एका समितीने ग्रामसभेला बळकटी प्राप्त करून दिली. ७३ व्या राज्यघटनादुरुस्तीनुसार १९९३ साली ग्रामसभेला संवैधानिक दर्जा प्राप्त झाला.असे असले तरीही, गावसंबंधीत कामे मंजूर करण्याचा अधिकार ग्रामसभेला नसतो.पण या सभेस नैतिक अधिकार जास्त असतो.ग्रामसभेचे गावाच्या विकासात महत्त्वाचे योगदान असते.हे तळागाळातील लोकांचा आवाज स्पष्ट करण्याचे एक माध्यम आहे.
ग्रामसभेच्या बैठका
ग्रामसभेच्या चार बैठका होतात. २६ जानेवारी, १ मे, १५ ऑगस्ट व २ ऑक्टोबर या दिवशी या बैठका बोलविल्या जातात.
ग्रामपंचायत आणि आपण
ग्रामपंचायत ही आपल्या गावाचा विकास करण्यासाठी काम करते. म्हणून आपण सर्वांनी ग्रामपंचायतीच्या कामात सहभागी होणे आवश्यक आहे. आपण आपल्या गावाच्या विकासासाठी कोणते सुधारणा करू शकतो याबाबत आपण ग्रामपंचायतीला सुचना देऊ शकतो.
आपल्या ग्रामपंचायतीबद्दल अधिक माहिती जाणून घेण्यासाठी तुम्ही खलील वेबसाइट आणि अॅप वापरू शकता –
इ-ग्रामस्वराज – egramswaraj.gov.in
महा-इ-ग्राम सिटिजन कनेक्ट – Download App
ग्रामपंचायत ही आपल्या गावाचा विकासाचा पाया आहे. आपल्या सहभागाने आपण आपल्या गावाचे भवितव्य उज्ज्वल करू शकतो.
अधिक माहितीसाठी आपण आपल्या गावाच्या ग्रामपंचायतीच्या कार्यालयात संपर्क साधू शकता.
नोट: हा लेख माहितीपूर्ण बनवण्यासाठी प्रयत्न केला आहे. तथापि, कोणत्याही कायदेशीर किंवा तकनिकी सल्ल्यासाठी कृपया संबंधित अधिकाऱ्यांचा संपर्क साधा.
हे देखील वाचा –
- खो-खो खेळाची माहिती मराठी |पारंपारिक खेळाचे संपूर्ण मार्गदर्शन
- शाहू महाराज माहिती मराठी 2024-25
- लोकमान्य टिळक यांची माहिती: भारताचे स्वातंत्र्यवीर आणि शिक्षणतज्ज्ञ 2024-25
तुम्हाला हा लेख कसा वाटला? तुमचे सुचने आणि प्रश्न कमेंट बॉक्समध्ये लिहा.
ग्रामपंचायत माहिती – FAQs
ग्रामपंचायतची कामे काय आहेत?
ग्रामपंचायतीची कामे विकास कामे, पाणी पुरवठा, स्वच्छता, शिक्षण, आरोग्य, करआकारणी आणि ग्रामविकास योजनांची अंमलबजावणी यांचा समावेश आहे.
ग्रामपंचायत सदस्य कसे निवडले जातात?
ग्रामपंचायत सदस्य गावातील मतदारांनी निवडून दिले जातात.
ग्रामपंचायतीचा सरपंच कोण असतो?
ग्रामपंचायतीचा प्रमुख सरपंच असतो.
ग्रामपंचायत माहिती पुस्तक कसे मिळेल?
ग्रामपंचायत माहिती पुस्तक आपण ग्रामपंचायत कार्यालयातून किंवा संबंधित सरकारी विभागांतून मिळवू शकता.
ग्रामपंचायत ॲप कोणते आहे?
अनेक ग्रामपंचायतींनी आपले स्वतःचे ॲप लाँच केले आहे. आपण आपल्या गावाच्या ग्रामपंचायतीच्या वेबसाइटवर किंवा प्ले स्टोर/ॲप स्टोरवर शोधून ते ॲप डाउनलोड करू शकता.